So einfaldur sum setningurin í hesi yvirskriftini kanska ljóðar, tess torførari tykist tað fyri mong at skilja, hvat hann veruliga merkir. Eg kom at hugsa um tað, tá eg royndi at svara nøkrum spurningum, eg fekk í dag í einum telduposti frá einum australskum journalisti, sum spurdi meg: 1. Halda føroyingar grindahvalir vera djór á hægri stigi enn onnur? Síggja tey hvalir sum kenslusamar tilvitandi verur? Hava teir virðing fyri teimum? 2. Eru onnur djór í Føroyum, sum týðiliga verða nevnd í djóravælferðar-/rættindamálum (til dømis, í Australiu verður dentur lagdur á búrhøsn og útflutning av livandi neytum)? 3. Hví heldur tú, at trýstið uttanífrá frá øðrum mentanum at steðga hvalaveiðuni í Føroyum verður sæð sum mentanarimperialisma? Hetta var mítt svar:
Oje… teir spurningar, tú setur, eru veruliga stórir spurningar, sum eg illa fái svarað bara í einum telduposti. Eg fari at royna, men fyri at veita evninum rættvísi, kenni eg, at eg noyðist at greiða frá teimum grundleggjandi meginreglunum í einari heilari upprunamentan, og tað kann ikki heilt greiðast frá – heldur ikki um eg skrivaði eina heila bók um tað. Tað má upplivast, haldi eg. Eg havi eina kenslu av, at tað framvegis hevði verið sera torført at skilt fyri onkran, sum ikki hevur verið partur av hesi mentan frá barndóminum.
Fremmandgerð
Onkuntíð eri eg veruliga kedd av at síggja, hvussu fremmandgjørd tey flestu í heiminum eru vorðin fyri, hvussu lívið er hjá fólki, ið búgva mitt í náttúruni ella sera tætt at henni – serliga í tí norðara partinum av klótuni – og sum noyðast at liva av lokalum náttúrutilfeingi nógv meira beinleiðis, enn nakar býarbúgvi yvirhøvur kundi ímyndað sær.
Tað, sum tykist heilt natúrligt hjá fólki í Føroyum, tykist so fremmant hjá øðrum fólki, sum ongantíð hava búð her – ella í líknandi støðum – so tey kunnu ómøguliga skilja tann føroyska lívsstílin. Og tí gerast tey uppøst av nógvum ymiskum tættum av hesum lívi. Fólk verða ofta uppøst av ella taka frástøðu frá tí, tey ikki skilja.
Fyri at vera rættvís: Føroyingar verða eisini onkuntíð sjálvir østir um siðvenjur í øðrum londum – rímiliga ella órímiliga. Summi fólk í Føroyum – eitt land við seyðarøkt – verða til dømis øst um og taka enntá frástøðu frá australsku siðvenjuni við ‘mulesing’ av merino-seyði, sum tykist sera harðrent fyri tey. Men vita tey veruliga tað við vissu?
Eitt natúrligt og nútímans lív
Eg havi roynt at greiða frá tí føroysku matmentanini í einari grein, eg skrivaði, sum kanska kann geva tær eitt sindur av innliti í, hvussu tað er at liva og vaksa upp í Føroyum undir teimum serligu umstøðunum, vit hava her – serliga fyri okkum, sum eru komin upp í ein ávísan aldur og vuksu upp í einum nógv meira afturútsigldum samfelag, enn Føroyar eru í dag.
Men tað serliga við Føroyum er, at hóast fólk her eru vorðin rættiliga nútímansgjørd seinnu árini, hava tey framvegis sera tætt samband við tann gamla lívsstílin í tøttum sambandi við náttúruna, heilt einfalt tí at tú kanst ikki ‘sleppa undan’ náttúruni, tá tú býrt í einum slíkum lítlum oyggjasamfelag mitt í Norðuratlantshavinum. Náttúran er støðugt til staðar rundanum teg alla tíðina. Tú kanst ikki gloyma hana. Serliga tí at veðurlagið er so harðrent meginpartin av árinum, so tú kanst ikki sleppa undan at merkja tað við øllum tínum kroppi hvønn einasta dag, tá tú fert út um gáttina. Men mest av øllum tí, at tú ongantíð ert før/ur fyri at síggja burtur frá tí sannroynd, at títt lív er tengt at tínum nattúrliga umhvørvi.
Hóast ein partur av gerandisdegnum hjá nógvum fólki, serliga í tí einasta býnum í Føroyum, Havnin við 20.000 íbúgvum, er meinlíkur gerandisdegnum hjá fólki í meginpartinum av vesturheiminum, er lívið hjá føroyska fólkinum framvegis rættiliga øðrvísi á øðrum økjum orsakað av teimum umstøðum, vit liva undir. Føroyska fólkið kann tykjast sera nútímans og væl útbúgvið og alt tað, men lív teirra er framvegis ómetaliga tengt at tí lutfalsliga avmarkaða náttúrutilfeinginum, tey hava atgongd til í hesum lítla landi mitt í einum sera stórum havi.
Øll í Føroyum eru sera tilvitað um, at hetta er tað, sum fólk her byggja alla sína tilveru á. So tey kunnu liva eitt nútímans lív, men samstundis kunnu tey framvegis útvega sær mat til sín sjálvs – ikki bert við einum nútímans fiskiflota – men eisini á teir aldargomlu hættirnar.
Okkurt, sum er sera torført hjá øðrum at skilja, er, at tað verður hildið at vera neyðugt í Føroyum at vera bæði nútímans og siðbundin – og møguliga eisini, tí at alt samfelagið er skipað á ein hátt, har fólk virðismeta og eru samd um, at tað er neyðugt at steðga við tínum dagliga arbeiði, tá tíðin er komin at reka seyðin heim og slakta hann, ella fara á fuglaveiðu, ella fara á haruveiðu – ella luttaka í grindadrápi – og harumframt at hagreiða og goyma tann matin, tú hevur útvegað til tín sjálvs og til tína familju. Hesin matur er ein stórur partur av samlaða matnýtsluni og er heilt ómissandi fyri flestar familjur – serliga fyri tey 12% í Føroyum, sum liva á ella undir fátækramarkinum.
Eg fari at geva tær eitt leinki til tvær greinir, eg havi skrivað, sum kanska eru viðkomandi fyri teg, umframt eina aðra grein skrivaða av einum newfoundlendara, sum tykist hava eina greiða fatan av, hvussu lívið er í Føroyum. Sannlíkt tí at lívið í Føroyum minnir nógv um lívið í Newfoundlandi.
Viðurskifti til djór
Eg fari eisini at geva tær eitt leinki til ein spildurnýggjan stuttan heimildafilm um ein føroyskan fuglaveiðumann, sum eisini arbeiðir sum blaðmaður til dagligt. Eg eri vís í, at heimildafilmurin fer at øsa upp og arga summi býarfólk, sum kanska enntá fara at byrja eina nýggja hatursherferð móti “teimum villu” í Føroyum orsakað av hesum filminum. Men eg tori at vedda uppá, at nógv av teimum, sum øsa seg upp av hesum, framvegis koyra lekrar burgarar í seg, helst als ikki tilvitað um, at tey persónliga lata onnur fólk gera tað “skitna arbeiðið” fyri seg (so sum at drepa og slakta tey djórini, tey eta). Tey eta kjøtið uttan at hugsa um tey djórini, tey koyra í munnin, í mótsetning til føroyingar, harav nógvir hava eitt nógv meira beinleiðis samband við tey djórini, tey eta – bæði í lívi og deyða.
Men fyrst fari eg at royna at geva tær nøkur lutfalsliga stutt svar uppá teir ítøkiligu spurningarnar, tú setti mær.
Hava føroyingar virðing fyri hvalum?
Tú spurdi meg, um føroyingar meta grindahvalir sum djór á “hægri stigi” og sum kenslusamar tilvitandi verur – og um føroyingar hava virðing fyri hvalunum. Fyrst helt eg hetta vera ein undarligan spurning at seta. Næstan nirðandi. Eg mátti minna meg sjálva á, at tú á ongan hátt kanst vita tað, tí tú kemur frá einum landi, sum er sera langt burturi, so Føroyar mugu tykjast at vera sera fjarskotnar fyri tær – og okkara lívsstílur má tí eisini tykjast rættiliga fremmandur fyri tær.
Ná, fyri at svara spurninginum. Ja, føroyingar hava vissuliga virðing fyri hvalum – og eisini fyri øðrum djórum. Djór í Føroyum verða helst viðfarin nógv betur enn djór verða viðfarin flest onnur støð í heiminum – heilt víst betur enn slátturneyt t.d. í ídnaðarheiminum. Tað kann tó ikki avnoktast, at djór av ymiskum slagi verða dripin, slaktað og etin í Føroyum, men tey flestu av hesum djórum liva eitt sera gott lív frammanundan. Tey verða viðfarin við virðing og kærleika, so leingi tey liva.
Føroyingar ala nógvan seyð – tað eru fleiri seyðir enn fólk í Føroyum – og føroyingar elska sín seyð. Men teir slakta teir kortini fyri at eta teir, tí teir noyðast. Tað er ikki óvirðiligt at gera tað. Lívið hjá fólki er bara treytað av tí. Og seyðurin hevði enntá liðið stóra neyð, um summir av teimum ikki vórðu slaktaðir hvørt ár. Sjálvsagt virðismeta og virða føroyingar hesi djór. Jú betur tey fara við djórunum, jú betri mat fáa tey – og tey kunnu eta djórini við góðari samvitsku, ikki minst.
Øll djór eru líka, men summi eru meira líka enn onnur
Ja, føroyingar eru sera tilvitaðir um, at hvalir eru at rokna sum djór á “hægri stigi” og at tey eru kenslusamir skapningar. Men tað eru praktiskar orsøkir og ein veruleiki á hesum oyggjum, sum merkja, at hetta ikki forðar teimum í at vilja eta hvalirnar, eins og teir hava gjørt í 1200 ár í minsta lagi – eins lítið og tann kærleikin og virðingin, bóndin kennir fyri sínum seyði, forðar honum í at slakta og eta seyðirmar. Tað tykist sera torført hjá summum fólki at skilja hesar lívsins veruleikar.
Føroyingar eru eisini tilvitaðir um, at mong onnur djór, sum fólk aðrastaðni drepa fyri at eta, eisini eru djór á “hægri stigi” og kenslusamar verur. Ikki bert hvalir. Seyðir og neyt eru eisini sera kenslusamar verur. Fólk her síggja ikki tann stóra munin millum hvalirnar og hesi djórini. Tey virðismeta tey øll. Tí vilja tey hava, at ØLL djór hava eitt gott lív, íroknað hvalirnar. Seyðurin gongur frítt í fjøllunum. Hvalirnir svimja frítt í havinum. Og summi av hesum djórum verða tikin til sláturs, so menniskju kunnu yvirliva. Tað merkir ikki, at føroyingar virða nøkur av hesum djórum minni enn tey onnur.
Hvat ger munin?
Og hví síggja føroyingar øðrvísi uppá hetta enn onnur fólk uttanfyri Føroyar? Hví meta føroyingar øll djór – ella rættari sagt súgdjór – sum javnbjóðis, øvugt av, hvat fólk aðrastaðni tykjast halda, sum á onkran hátt eru komin at seta hvalirnar hægri – og harvið veruliga á ein hátt vísa vantandi virðing fyri øllum øðrum djórum, tí tey skapa ein grundleysan mun millum hvalirnar og hini súgdjórini, og geva hvalunum serrættindi, sum tey ikki geva øðrum djórum. Grundleyst í hvussu er sæð frá einum føroyskum sjónarhorni.
Munurin liggur í ymiskum lívsumstøðum hjá fólki. Fólk høvdu ongantíð kunnað yvirlivað av plantum eina í Føroyum orsakað av veðurlagnum. Tí hava føroyingar altíð verið bundnir av at fáa proteinir frá djórum – bæði tamdjórum sum seyði og neytum (vit hava ongi svín í Føroyum) og villum djórum so sum fugli, haru, fiski og hvali.
Tann sannroynd, at føroyingar liva umgirdir av havinum, hevur sjálvsagt stóran týdning fyri, hvørjar matvørur fólk eta í Føroyum, í mótsetningi til hvat fólk í – latið okkum siga – Italia, Ungarn, Mongolia, Sierra Leone ella Australia eta, har tey hava eitt heilt annað veðurlag og nógvar aðrar matmøguleikar. Havið er “landbúnaðarjørðin” hjá føroyingum. Tey hava einki annað val enn at heysta tilfeingið í havinum fyri at yvirliva.
Tú etur tað, sum er atkomuligt hjá tær. Tú hevur einki annað val enn at liva av tí, sum er atkomuligt hjá tær í tínum umhvørvi. Og tað er tað, sum skapar tína matmentan og tína búskap, tí tú mást annaðhvørt eta tað, sum er atkomuligt í tínum nærumhvørvi, ella selja øðrum tað fyri at hava ráð at innflyta aðrar matvørur.
Hvalaveiða er ikki handilslig, men framvegis fíggjarliga týdningarmikil
Lat meg undirstrika í hesum sambandi: Føroyingar drepa grindahvalir, men tvøstið verður IKKI útflutt. Fólk í Føroyum varðveita alt sjálvi. Tey halda framvegis fast í gomlu siðvenjuni at drepa grindahvalir og býta tvøstið og spikið millum hvønn annan í lokalsamfelagnum – uttan at gjalda eina krónu fyri tað. Privatpersónar kunnu selja ein lítlan part av sínum parti til matstovur og handlar í Tórshavn, um tey hava meira enn nóg mikið til sín sjálvs, men tað er bannað hjá fyritøkum at fveiða hval og selja tvøstið handilsliga. Hetta er tað, sum ger tann stóra munin millum hvalaveiðu í Føroyum og hvalaveiðu í øðrum londum, sum einans er handilslig og verður gjørd við vinningi fyri eyga.
Tvøst og spik av grind hevur framvegis stóran týdning fyri búskapin í Føroyum, tí tað umboðar ein fjórðing av kjøtnýtsluni í Føroyum. Um føroyingar hildu uppat at eta henda matin, høvdu tey noyðst at sett okkurt annað í staðin. Tey høvdu heilt vist ikki kunnað skift um við grøði frá lokalum landbúnaði við bert 2,14% tøkum dyrkilendi og eitt veðurlag, sum er alt annað enn gestablítt og ger tað nærum ómøguligt at dyrka nakað etandi á oyggjunum. Legg til merkis tað træleysa landslagið.
Tey høvdu verið noyddt veitt nógv meira fisk – ella dripið onnur djór í (hav)økinum fyri at útflyta hesar vørur og harvið fáa ráð at innflyta meira av øðrum matvørum, sum fólk uttaneftir tykjast so íðin eftir at tvinga føroyingar til at eta meira av.
Frukt og grønmeti kemur ikki av sær sjálvum í handilin sum við einum gandastavi. Tað skal innflytast – og til hvat endamál? Føroyingar mugu forvinna pening við at brúka tær atkomuligu tilfeingiskeldurnar. Føroyingar høvdu noyðst at tikið nógv meira fisk – ella dripið nógv fleiri djór í teirra (hav)øki, so tey kundu útflutt hesar vørur og harvið havt ráð at innflyta meira av øðrum matvørum, sum útlendingar tykjast vera so ídnir eftir at tvinga føroyingar til at eta meira av.
Á ein ella annan hátt mugu djór verða dripin fyri, at føroyingar kunnu yvirliva í sínum umhvørvi, sum – eins og eg longu havi nevnt – er rættiliga ófýsiligt meginpartin av árinum, tí tað er einki annað at liva av her.
Veganskur kostur er ikki ein møguleiki hjá øllum
Tú mást skilja samanhangin – hvussu alt er vovið saman.
Um alt slakt av djórum brádliga varð bannað, hevði tað ikki verið møguligt at búð í øllum arktisku og subarktisku økjunum í heiminum. Hetta hevði havt álvarsligar avleiðingar fyri øll fólk, sum búgva í hesum kaldaru økjunum, tí lívið hjá øllum har er heft av, at djór verða dripin – fiskur, kópur, hvalur, bison, reinsdjór… annaðhvørt til egna nýtslu ella til útflutnings, so tey kunnu innflyta frukt og grønmeti. Fólk, sum búgva í norðaru økjunum í heiminum, høvdu ikki havt ráð til at keypa frukt og grønt,, uttan so at tey útfluttu slaktað djór av onkrum slagi. Skilir tú?
Milliónir av fólki høvdu verið noydd at flutt úr hesum køldu økjunum til lond sunnanfyri við heitari veðurlagi, har til ber at dyrka frukt og grønt, sum uttan iva hevði elvt til ruðuleika í heiminum, nú vit longu hava eina flóttafólkakreppu.
Er hetta nakað at ynskja sær? Hvat við bara at lata fólk, sum búgva í hesum køldu økjum, liva sítt lív í friði, sum tey hava livað friðarliga í øldir. Tey eru ikki tey skrímsl, sum fólk tykjast at ímynda sær, at tey eru. Tey royna bara at yvirliva og tillaga seg sítt umhvørvi so væl sum gjørligt.
Mentanarimperialisma
Tann lokali maturin, sum er atkomuligur, har tú ert, er ein integreraður partur av tíni mentan sum heild – og tað kann ikki síggjast sum annað enn mentanarimperialisma, tá útlendingar gera innrás í einum landi (eins og tað hendi um summarið 2014) – í tali svarandi til ein millión útlendingar, um tað lutfalsliga prosentvísa talið í mun til alt fólkatalið í landinum gjørdi innrása í t.d. Stórabretlandi ella Fraklandi – og royndu at blanda seg upp í lívið hjá fólki har, dálka teirra umdømi gjøgnum æruskemmandi heferðir í heimsmiðlunum, gjørdu allar møguligar royndir at forða teimum í at eta tann matin, tey altíð hava etið, og yvirlivað á tann hátt, tey noyðast, orsakað av tí umhvørvi, tey liva í.
Tað kann ikki síggjast sum annað enn mentanarimperialisma at ferðast til eitt fremmant land, sum tú onki samband hevur við, og siga fólki har, at tey skulu liva upp á ein máta, sum ikki eru náttúrligur fyri tey, og krevja, at tey skulu liva eitt lív, sum hoyrir til eitt heilt annað veðurlag og eitt heilt annað umhvørvi.
Ná,, eg kundi sagt nógv meira um hetta, men hetta er tað fyri nú.
Mín grein um føroyska matmentan: “If We Lose Our Food We Lose Who We Are”:
https://heinesen.info/wp/en/blog/2012/05/21/if-we-lose-our-food-we-lose-who-we-are/
Ein onnur grein, eg skrivaði um Grindstop 2014-herferðina: “Cultural Clashes Make the SSCS’ Grindstop Campaign Counterproductive”:
https://heinesen.info/wp/en/blog/2014/08/04/cultural-clashes-make-the-sscs-grindstop-campaign-counterproductive/
Greinin er skrivað av newfoundlendaranum, Ford Elms: “Nature – Not Just Something to be Visited, But a Home Where People Provide Sustenance for Themselves”:
https://heinesen.info/wp/en/blog/2014/08/10/nature-not-just-something-to-be-visited-but-a-home-where-people-provide-sustenance-for-themselves/
Og síðst men ikki minst, tann stutti heimildafilmurin um ein náta-veiðumann, gjørdur av Ed Ou og Elise Coker, frá VICE, sum vitjaðu Føroyar hetta summarið:
http://munchies.vice.com/videos/fat-birds-are-easy-prey-fulmar-hunting-in-the-faroe-islands
Vóni hetta er gagnlig vitan fyri teg.
Bestu heilsanir Elin Brimheim Heinesen
